Bijna vernietigd Drie generaties Jappenkamp

Dit boek werd mij getipt door een vriendin die wist dat mijn vader ook in het Tjideng jappenkamp had gezeten in zijn jeugd, precies het jappenkamp waar dit boek over verhaalt. Mijn vader was nog heel jong en kan zich er amper iets van herinneren en zijn oudere zus (mijn tante) vertelde eigenlijk vooral dat hun kamptijd wel meeviel als kinderen. Ik vond dat lastig te plaatsen omdat ik er steeds meer achter kom dat (via bijzondere psychologische paden) ik wél last heb van onze kampgeschiendenis als familie (terwijl ik er niet eens bij was...). Daarnaast zijn ze toch ook hun moeder daar verloren, mijn oma die ik nooit gekend heb. Het was voor mij erg verrijkend (en ook wel confronterend soms) om te lezen hoe het er óók aan toe is gegaan in Tjideng. Mijn tante had al iets losgelaten over de nare Japanse kampbaas, maar nu snap ik bijvoorbeeld pas echt hoe cru en onmenselijk deze man zich heeft gedragen. Ook de losse stukjes tekst tussendoor die duiden hoe de schrijfster (wiens moeder en oma in het jappenkamp zaten en de hoofdrollen vertolken in dit boek) last had van de kampgeschiedenis van haar moeder tijdens haar latere leven hielpen mij om mijn eigen worstelingen beter te omarmen. Erg bijzonder om dit te kunnen en mogen lezen. Veel dank aan de schrijfster voor dit moedige en belangrijke boek.

Het verhaal is gebaseerd op het oorlogsdagboek van Elleke Rosendaal, waarin zij haar jaren in een Japans interneringskamp beschrijft. In de eerste hoofdstukken zien we haar opgroeien in een Nederlands gezin in Indonesië, compleet in een Nederlandse bubbel met alle normen, waarden, gewoonten en culturele regels van dat milieu.
Bij het begin van de Japanse overheersing is Elleke een leuk, speels meisje van dertien jaar. Ze geniet van het leven. Maar dan volgen de gebeurtenissen elkaar op. Eerst wordt haar vader gearresteerd en weggevoerd naar een onbekend kamp. Haar broer verdwijnt uit beeld door zijn omgang met inlanders. Wat later moeten Elleke en haar moeder net als veel andere Hollandse vrouwen en meisjes naar een interneringskamp. Daar ondergaan zij vernederingen, pesterijen, en overkomen hen verschrikkelijke ziektes. In het begin beleeft Elleke de ellende met een opgewekt gemoed, krijgt er vrienden en vriendinnen, er is zelfs een prille liefde met Jaap. Die is maar van korte duur, want Jaap wordt overgeplaatst naar een ander kamp tot groot verdriet van Elleke. De twee geliefden schrijven elkaar, maar de brieven komen nooit aan.
De oorlog duurt en duurt maar, de toestand in het kamp wordt slechter en slechter: steeds meer onderdrukking -moeder Anneke wordt ernstig mishandeld - , door gebrek aan voedsel en hygiëne komen er steeds ernstiger ziektes, en leiden de mensen hongersnood.
Na de oorlog kan het oude leven niet meer doorgaan door de veranderde houding van de Indische mensen tegenover de blanken. Deze is veranderd van onderdanig in zeer vijandig. Moeder en dochter gaan al snel terug naar Nederland met de boot. Op de boot heeft Elleke een avontuurtje met een opvarende. Dit zal uiteindelijk leiden tot een breuk van Elleke en Jaap.
Het verhaal volgt meestal de gangen van Elleke met af en toe een zijsprong naar de beleving van moeder Anneke. De vertelstem is van een onbekende verteller. Het verhaal wordt gelardeerd met dagboekfragmenten van Elleke en met heel korte hoofdstukken van na de oorlog. Er wordt dan alleen van de Moeder, de Vader, en de Dochter gesproken. Aan het eind zelfs van de Kleindochter – Claudia-. Die heel korte fragmenten, die zelfs een andere typografie hebben, geven de lezer een beeld van de impact die het kamp op Elleke, haar dochter en zelfs op haar kleindochter heeft gehad, ondanks de pogingen van Elleke om haar dochter niet te belasten met haar kampervaringen. Maar door stemmingswisselingen en migraineaanvallen gebeurde dat toch. En de kleindochter, nieuwsgierig geworden, gaat het gesprek met haar oma aan en beschouwt de kampervaringen als een deel van haar identiteit.
Het hoofdverhaal is vlot geschreven, de schrijfster is er zelfs in geslaagd om de ontwikkeling van Elleke van jong meisje tot haar volwassenheid te verbeelden. Je ‘ziet’ haar ouder worden – ze zat in het kamp van 1942 tot 1945- en beleeft met haar de ontberingen in het kamp en welk effect die op haar geest hebben. In het begin gebruikt zij o.a. woorden die je tegenwoordig bijna niet meer gebruikt als ‘mieters’ en een fuif’ om het kinderlijke weer te geven, maakt zij vreugdesprongetjes. Later is ze cynisch, wantrouwend, uitgeput. De minihoofdstukjes waren juist ook heel krachtig en veelzeggend met gebruik van weinig woorden.
Voor mensen die willen lezen over de periode van de Japanse overheersing van “ons Indië en de beleving van repatrianten is dit boek een aanrader. Vandaar: 4**

Biegel heeft dit verhaal gereconstrueerd aan de hand van het dagboek van haar moeder, wiens wens het was dat het dagboek vernietigd zou worden. Maar haar echtgenoot heeft het gered uit een vuilniszak en het kwam de auteur na het overlijden van haar moeder onder ogen.
Het betreft een getuigenis van de drie-en-een-half jaar tijdens haar pubertijd die zij - Elleke Rosendaal - met haar moeder - Anneke - in het Tjideng-kamp, een Japans interneringskamp, hebben doorgebracht. Tjindeng, net als Kramat een wijk in Batavia (tegenwoordig Jakarta) die destijds alleen werd bewoond door Indischen, wordt door de Japanners ontruimd. In beginsel worden hele blanda-gezinnen gesommeerd om zich naar het kamp te begeven en worden achter de gesloten poort gezet. De jongere jongens bleven voorlopig bij hun moeders en zusjes. Eufemistisch noemden de Japanners het 'beschermde buurten' die omheind waren met bamboe, het gedek genaamd.

In Tjindeng had Nippon het voor het zeggen en Kapitein Kenichi Sonei zwaaide er het laatste oorlogsjaar de scepter met gewelddadige en sadistische hand.

Het leven in het kamp valt in eerste instantie nog mee en op de woensdagen mogen ze het kamp even verlaten, zodat Elleke naar Kramat kan gaan om haar vriend Jaap op te zoeken. Maar de omstandigheden worden nijpender, grimmiger. Steeds verplicht verhuizen in het kleiner wordende kamp, steeds minder ruimte en privacy, steeds meer bewoners in één ruimte. Onverwachte huiszoekingen maken de bewoners onzeker en angstig. Ongedierte doet massaal zijn intrede en er breken ziektes uit als geelzucht, beriberi, dysenterie en andere tropenziektes, als gevolg van de verzwakte gezondheid en waardoor er vele doden. vallen. Mensen zonder eigen geld worden gesommeerd het kamp verlaten. Waarheen weet niemand op dat moment. De vrouwen moeten fysiek hard werken. Het zelf koken is later niet meer mogelijk en de rantsoenen voedsel die ze krijgen worden steeds kariger. Bij wijze van straf worden sommigen kaalgeschoren, dagen opgesloten in een benauwd hok met golfplaten dak en het dagelijkse appèl onder de brandende zon gaat gepaard met scheldkanonnades en wreedheden van Sonei. Voor Elleke zijn de uren van het appèl bijna niet te doen, omdat ze vanwege haar klompvoeten lange tijd wankelend op haar tenen staat en steun moet zoeken aan de arm van haar moeder.

Heimelijk begint Elleke een dagboek bij te houden waarin pijnlijk duidelijk wordt wat de impact van zoveel ellende teweeg kan brengen bij een eerder opgewekte, tierige tiener. Dit heeft ze niet vast kunnen houden, waardoor bitterheid en sarcasme hun intrede doen. Anneke begint uit pure frustratie en onmacht haar woede te botvieren op haar dochter en geslagen worden lijkt strijk en zet te worden. Als volwassene in vredestijd draagt Elleke nog altijd het verleden met zich mee.

Claudia Biegel heeft haar moeders verhaal een tweede laag meegegeven, door in korte fragmenten te beschrijven hoe de erfenis van de oorlog, haar eigen jeugd omlijsten. In huis draait alles om het niet boos maken van haar moeder. Out of the blue kan Elleke ontsteken in een niets ontziende woede, waarbij ze haar oorlogservaringen in de strijd werpt. Veel stressmomenten, de oorlog hang immer in de lucht, afgewisseld met euforische momenten, omdat Elleke een vast voornemen had om van elke minuut na de oorlog een feestje te willen maken. Haar dochter, die de oorlog alleen van horen zeggen heeft, raakt erin getraind om haar succesvol te kalmeren. Op deze manier is ook zij een slachtoffer van de oorlogservaringen van haar moeder.

Biegel heeft de moed gehad om haar moeders ervaringen te reconstrueren en heeft haar eigen verhaal erin verweven. Het verhaal is mooi neergezet, de feiten die ze uit het dagboek heeft gehaald uitstekend weergegeven. Die feiten zijn bikkelhard, maar nergens worden de sentimenten overdreven, zodat het resultaat een heel realistisch beeld geeft van hoe Elleke de oorlog heeft ervaren en hoe ze heeft moeten leven met haar herinneringen.

Een informatief en aangrijpend boek

‘Toen ik zo oud was als jij, moest ik het kamp in. Toen was mijn jeugd voorbij.’

Bijna vernietigd is gebaseerd op het oorlogsdagboek van Elleke Rosendaal, waarin ze haar jaren in het Tjideng-kamp in Batavia beschrijft.
Ze is daar ruim drie jaar een onderdrukte gevangene geweest.
Van een levenslustige puber zien we haar veranderen in een cynische jongvolwassene die haar geloof in de mensheid langzaam maar zeker totaal verliest. Haar moeder Anneke speelt een niet onbelangrijke rol in dit alles. Elleke begint een dagboek voor haar vriend Jaap

“Ze was zo speciaal, zo mooi ook en gevoelig. Ze schreef gedichten en hield een dagboek bij ook al was dat streng verboden en wachtte haar een fikse straf als het uitkwam. Ze kon niet anders, zei ze toen hij haar waarschuwde. Doe dat toch niet meis… je weet de Jappen...

Ellekes dochter groeit op met een moeder die wanhopig probeert van iedere naoorlogse dag een feest te maken. Als de lat zo hoog ligt, kan ontgoocheling niet uitblijven. Ellekes drang naar euforie maakt een normaal gezinsleven onmogelijk. Haar kampervaringen zijn niet alleen bepalend voor haar eigen leven, maar ook voor dat van haar dochter en kleindochter. Oorlogstrauma’s nestelen zich niet alleen in de ziel van degenen die de oorlog daadwerkelijk meemaken maar worden overgegeven aan volgende generaties.

Claudia Biegel beschrijft heel duidelijk hoe ontmoedigend het voor deze mensen geweest moet zijn. Zo veel willen vastleggen voor een ander en bijna niets hebben…

“Elleke telde de pagina’s van het schrift. Nog maar een stuk of elf. Bijna vol dus. Waar haalde ze een nieuw schrift vandaan? Ze moest voortaan nog kleiner schrijven om papier te sparen.”

De in normale druk geprinte vertelling wordt afgewisseld met passages in kleine druk; hier kun je gedeelten uit het dagboek van Elleke meelezen.

Bovendien staat in cursief te lezen hoe wat er later in Amsterdam gebeurde; hoe de oorlog nog doorgewerkt heeft in het gezin van de auteur. is. Dit is heel persoonlijk, maar zonder sentimenteel te worden.

“Misschien voelt de moeder zich nu minder eenzaam, hoopt ze. Want dat zegt ze altijd. Dat ze zo vreselijk eenzaam is. Net als Marilyn Monroe. Dat de hele wereld van Marilyn Monroe hield en zij zich toch zo alleen voelde dat ze zelfmoord pleegde.”

Wat me vooral aangesproken heeft is hoe Claudia Biegel heeft neergezet dat de mensen in de kampen steeds minder vrijheid en te eten kregen, zodat ze uiteindelijk niet meer durfden te denken aan of hopen op hun bevrijding.

Mooi om als slot te kunnen lezen over de dochter van de auteur en haar beleving.
Voor mij waren het vier generaties: Anneke, Elleke, Claudia en haar dochter.
Het werd me tijdens het lezen duidelijk dat de tijd soms niet alle wonden heelt… dat is maar een gezegde.

Ik heb ‘Bijna vernietigd – drie generaties Jappenkamp’ graag gelezen.
Respect!

Ontzettend aangrijpend dit verhaal! Ik beleefde het allemaal mee en kon het zo voor me zien… Goed om ook eens meer te lezen over dit stuk (familie)geschiedenis!

Bijna vernietigd is gebaseerd op het oorlogsdagboek van Elleke Rosendaal, waarin ze haar jaren in het Tjideng-kamp in Batavia beschrijft. Elleke verandert van een levenslustige puber in een cynische jonge vrouw die haar geloof in de mensheid langzaam maar zeker totaal verliest.

“Hoe ze ook werd, wat ze ook allemaal nog zou meemaken in haar leven –en dat was veel want ze was tenslotte pas dertien (bijna veertien)- deze dag vergat ze nooit.”

Ellekes dochter groeit op met een moeder die krampachtig probeert van iedere naoorlogse dag een feest te maken. Deze krampachtige pogingen leiden onvermijdelijk tot ontgoocheling. Ellekes drang naar euforie maakt een normaal gezinsleven onmogelijk. Haar kampervaringen zijn niet alleen bepalend voor haar eigen leven, maar ook voor dat van haar dochter en kleindochter.

Biegel heeft kans gezien de geschiedenis van Elleke Rosendaal prachtig en aangrijpend in woorden te vatten. De weerzinwekkende behandeling waar de gevangenen in de kampen aan worden blootgesteld en de traumatische effecten die deze tijd op hen heeft gehad, zijn confronterend en openen de ogen van hen die weinig of geen weet hebben van dit stuk geschiedenis. Ook de periode daarna maakt diepe indruk en Bijna vernietigd bewijst wederom dat dergelijke traumatische gebeurtenissen ook een dramatisch effect hebben op latere generaties.

“Ze keken elkaar aan. Elleke en haar moeder. Hoe hadden ze dat kunnen denken. Wat een naïviteit om te denken dat je de Jap bij de neus kon nemen. Dit keer: geen woorden van troost, dat het goed kwam. Geen: we vinden er wel wat op. Zwijgend zaten ze daar. De handen in de magere schoten. Bewegingloos.”
Biegel brengt het verhaal op respectvolle wijze en haar schrijfstijl is van bovengemiddeld niveau. Ze onthoudt zich van teveel sentiment, maar juist door deze reserve komt haar relaas dubbel en dwars binnen.

Chapeau voor deze auteur die het heeft aangedurfd dit verhaal te vertellen in haar boek Bijna vernietigd! Een belangrijk werk over een onderwerp waar feitelijk te weinig aandacht voor is (geweest).

Over de auteur
Claudia Biegel (1957) is geboren en getogen in Amsterdam. Ze studeerde culturele antropologie aan de UvA en was jarenlang werkzaam bij VluchtelingenWerk Nederland. Momenteel is als communicatieadviseur verbonden aan de Hogeschool van Amsterdam. Bijna vernietigd is haar vierde boek.

Uitvoering
Uitgeverij LM Publishers
ISBN: 9789460225109
Paperback, 224 pagina’s

Prachtig boek! In één adem uitgelezen. De wereld van de jonge hoofdpersonage wordt goed beeldend beschreven, waardoor je enorm met haar meeleeft. Knap ook hoe de schrijfster in de tussen-teksten de link legt van oorlogstrauma naar volgende generatie. Ik vind het boek een aanrader.